O świętym Bernardzie

Książka O świętym Bernardzie, którą oddajemy Czytelnikom do rąk, ukazuje Mertona w odsłonie najmniej może znanej spośród tych, z którymi mógł się on spotkać dotychczas na polskim gruncie. Jest to Merton studiujący źródła duchowości, na której wyrósł jako cysters – trapista i która – jak można się przekonać w trakcie lektury – w istotnym stopniu pomogła mu ukształtować jego własną duchowość, tak żywo przemawiającą do współczesnego człowieka. Trzy rozprawy, opublikowane w latach 1953–1954, poświęcone są teologii św. Bernarda z Clairvaux i Ojców cysterskich.

Pierwszy z nich podejmuje jedno z najważniejszych zagadnień w duchowości – kwestię relacji między tzw. aktywnością zewnętrzną a wewnętrznym życiem modlitwy i kontemplacji. Temat ten, jak nietrudno zauważyć śledząc biografię Mertona, musiał go żywo interesować. Jako klauzurowy mnich nawiązał bowiem dialog ze światem zewnętrznym. Często przekraczał granice klauzury, odbywał nawet bardzo dalekie podróże. Szukając odpowiedzi na interesujące go pytania, sięgnął do źródeł cysterskich. Spostrzegł, że temat relacji miedzy działaniem i kontemplacją jest w nich znakomicie opracowany, zwłaszcza przez św. Bernarda.

Nie komu innemu, ale właśnie Bernardowi przyszło wszak łączyć ukryte życie mnicha z ogromnym, czynnym zaangażowaniem w bieżące sprawy zakonu i Kościoła – od zakładania nowych klasztorów przez czynne duszpasterstwo, udział w synodach, polemiki z najwybitniejszymi umysłami swoich czasów po zwoływanie wyprawy krzyżowej. Bernard pozostawił w swych pismach głęboką i precyzyjną naukę o wzajemnej relacji actio i contemplatio. Nie napisał wprawdzie osobnego dzieła, wielokrotnie poruszał jednak ten temat przy różnych okazjach. Merton wydobywa tę naukę z pism mistycznych „doktora miodopłynnego”, zwłaszcza z jego cyklu mów na temat Pieśni nad pieśniami. Czyni to z właściwą sobie przejrzystością, ilustrując swój wykład obfitymi cytatami ze źródeł. Pod jego piórem znika zupełnie tak wyraźna w wielu teoretycznych ujęciach sztuczność porównywania „powołań Marii i Marty”.

Merton, idąc za Bernardem, pozwala przyjrzeć się przede wszystkim konkretnemu działaniu łaski, która inspiruje do czynu, rozwija miłość kontemplacji, by ostatecznie doprowadzić do harmonijnej łączności obu tych wymiarów życia duchowego – na wzór Chrystusa.

Część druga porusza najpierw zagadnienie poznania pod kątem typowego dla duchowości cysterskiej pojęcia „prostoty intelektualnej”. Ukazuje, w jaki sposób św. Bernard, określany często przez oponentów mianem „antyintelektualisty”, w rzeczywistości rzuca wyzwanie również dzisiejszemu intelektualizmowi i przerostowi wiedzy nad poznaniem, ucząc, że wiedzę warto posiadać jedynie ze względu na miłość. Przedmiotem analizy staje się również zagadnienie woli. Natrafiamy tu nie tylko na rozważania dotyczące woli pojedynczego człowieka czy woli Pana Boga, ale także na zagadnienie „woli wspólnej” – woli danej wspólnoty, w niezwykle ciekawy sposób utożsamianej przez Bernarda i Ojców cysterskich z wolą Bożą.

Trzecią część stanowi studium porównawcze mistyki św. Bernarda i św. Jana od Krzyża. Merton wskazuje najpierw na znaczne różnice języka obu autorów, sugerujące wręcz rozbieżności w fundamentalnych kwestiach, a następnie prostuje pojawiające się na tym tle interpretacyjne niejasności. Ukazuje, jak głęboko spójne są doktryny obu mistyków, aczkolwiek powstały one w różnym czasie i w odmiennej kulturze teologicznej.