Pseudo-Antoni Wielki, Izajasz Anachoreta

Oddajemy do rąk Czytelników teksty autorstwa Pseudo-Antoniego Wielkiego i Izajasza Anachorety. Niniejszy tom to owoc rozpoczętego procesu całościowego, pierwszego w Polsce tłumaczenia Filokalii, antologi i pism duchowych (IV – XV wiek) zredagowanej w XVIII w. przez św. Makarego z Koryntu i św. Nikodema Hagiorytę.

Pod imieniem Pseudo-Antoniego Wielkiego Filokalia przekazuje nam tekst jakiegoś nieznanego starożytnego filozofa, oczytanego w tekstach stoickich i platońskich. Tematami, które interesują autora są opatrzność, umysł, rozum, przeciwstawienie duszy rozumnej i nierozumna, cnota i praktyka.

Izajasz Anachoreta (V wiek) z kolei to spadkobierca Ojców Pustyni. Zasadniczy temat cytowanego w Filokalii fragmentu to próba odpowiedzi na pytanie w jaki sposób należy chronić i oczyszczać swój umysł, jaka jest rola gniewu, sumienia, wewnętrznej modlitwy. Izajasz proponuje podjęcie dzieła czujności (nepsis), straży serca, która stanie się w biegiem czasu istotnym elementem nauki o modlitwie Jezusowej.

Jak sternicy prowadząc statek korzystają z pomocy oka, aby nie osiąść na jakiejś podmorskiej czy przybrzeżnej skale, tak i ci, którzy pragną wieść cnotliwe życie, niech starannie rozważają, co powinni czynić, a czego unikać. I niech sądzą, wycinając z duszy niegodziwe myśli, że prawdziwe i boskie prawa są dla nich korzystne

Pseudo-Antoni Wielki

Niech twoje serce nie cieszy się, ilekroć stawisz czoła wrogości i spostrzeżesz, że osłabiona ucieka do tyłu, ponieważ zło duchów jest za nimi. Przygotowują one bój gorszy od tego pierwszego, zachowują go poza miastem i rozkazują mu się nie ruszać. Kiedy się przeciwstawiasz, wychodząc im naprzeciw, uciekają sprzed twojego oblicza w słabości. Gdy natomiast wywyższy się twoje serce, ponieważ je przepędziłeś, oraz porzucisz miasto, jedne powstaną z tyłu, inne staną z przodu, a nieszczęsna dusza pozostanie między nimi, bez drogi ucieczki . Miastem jest modlitwa, przeciwstawieniem się jest odparcie demona w Jezusie Chrystusie, a podstawa to gwałtowność.

Izajasz Anachoreta

Pseudo-Antoni Wielki - dzieło przypisano św. Antoniemu Wielkiemu (ok. 251 - ok. 356), ojcu mnichów, którego biografię znamy dzięki Żywotowi napisanemu przez św. Atanazego Wielkiego (Źr. Mon. 35, s. 75-146). Tekst jednak z egipskim mnichem nie ma nic wspólnego. Trudno powiedzieć spod czyjego pióra wyszedł; możemy jedynie powiedzieć, że autor czytał filozofów stoickich i neoplatoników; brak natomiast, poza jednym wyjątkiem (rozdz. 141), który wydaje się być interpolacją, bezpośrednich odwołań do teologii chrześcijańskiej.

Izajasz Anachoreta - trudno jednoznacznie zidentyfikować autora naszego dzieła. Wedle dwóch opinii chodzi albo egipskiego mnicha, który był związany ze środowiskiem abba Pojmena, ale na jakimś etapie życia opuścił Egipt i zmarł w Palestynie; zwolennicy tego poglądu nazywają naszego autora Izajaszem ze Sketis. Drugi pogląd głosi, że chodzi o monofizyckiego mnicha palestyńskiego, autora licznych dzieł ascetycznych, który żył w rejonie Gazy; przedstawiciele tej szkoły piszą z kolei o Izajaszu z Gazy. Na dzień dzisiejszy trudno określić, kto jest autorem tekstu zamieszczonego w Filokalii. Dlatego też, za edycją ateńską, nazywamy go tutaj neutralnie Izajaszem Anachoretą i przyjmujemy, że żył w V w.