Proces przemian w liturgii w ujęciu o. Pawła Sczanieckiego OSB

Sobór Watykański II jako pierwszy w dziejach wiele uwagi poświęcił liturgii. Niewątpliwie wielką rolę w bezpośrednim jego przygotowaniu odegrał ruch liturgiczny. Istotnym novum soborowego spojrzenia na wspomniane kwestie jest Konstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium. Bodaj najczęściej cytowanym z niej sformułowaniem jest określenie liturgii mianem źródła i szczytu całej działalności Kościoła (zob. KL 10), a mimo to nie wydaje się, by odcisnęło się szczególnie w świadomości ludu Bożego. Treści tego dokumentu rozpatrujemy w odniesieniu do czterystu lat, które minęły od Soboru Trydenckiego. Był to okres szczególnej centralizacji i ujednolicenia liturgii a dominowało w nim raczej spojrzenie rubrycystyczne i jurydyczne niż mistyczne i formacyjne.

Dzisiaj podejmuje się temat ponownego odkrywania myśli soborowej, odwołując się do ruchu liturgicznego jako źródła soborowego natchnienia. Przykładem takiego postępowania był o. Paweł Sczaniecki OSB (1917–1998), benedyktyn z opactwa śś. Apostołów Piotra i Pawła w Tyńcu, proboszcz, historyk liturgii, mediewista, badacz dziejów opactwa. Badał to zagadnienie niejako na styku dwóch etapów. Żył bowiem jeszcze w okresie ruchu liturgicznego i już w czasach Soboru Watykańskiego II. Był też wybitnym pisarzem i mnichem, dlatego chcemy skorzystać z jego spuścizny oraz przykładu życia, które tworzą swoisty pomost między „dawną” a „nową” fazą rozwoju Kościoła, kiedy to dokonywały się ważne przemiany w liturgii. Wątek ten nasunął temat prezentowanej rozprawy, czyli: „Proces przemian w liturgii w ujęciu o. Pawła Sczanieckiego OSB (1917–1998)”.

Celem niniejszego studium jest charakterystyka przemian w liturgii Kościoła w Polsce oraz próba określenia pewnych prawidłowości, jakie można dostrzec na przestrzeni wielowiekowej tradycji w życiu liturgicznym. O. Paweł Sczaniecki jako historyk, a z zamiłowania liturgista, zajmuje się badaniem i opisem życia liturgicznego na przestrzeni tysiąca dziejów chrześcijaństwa w Polsce, a głównie w okresie przed reformą trydencką. Zajmował się też późniejszą epoką i czasem przed i po Soborze Watykańskim II.

Podstawowym źródłem dla opracowania niniejszego tematu jest niebadana dotąd spuścizna o. Pawła Sczanieckiego przechowywana w Archiwum Benedyktynów w Tyńcu. Stanowią ją zarówno publikacje, jak i materiały niepublikowane: maszynopisy i rękopisy, które zostały zgromadzone w kilkunastu jednostkach archiwalnych. Każdej nadano nazwę, którą autor cytuje w przypisach po sygnaturze. Materiał bibliograficzny został uporządkowany w kilku działach. Źródło podstawowe stanowi spuścizna niepublikowana oraz źródła drukowane autorstwa o. Pawła Sczanieckiego.

Znajdują się w niej przede wszystkim teksty dotyczące liturgii i życia liturgicznego. Można je znaleźć w jego książkach, ale też w niektórych artykułach i w niepublikowanych tekstach. W zachowanym dorobku naukowym o. Pawła znajdują się opracowania nie tylko teologiczne, ale również ściśle historyczne, tak ważne i istotne dla naszego autora, pisane zarówno jako opracowania naukowe, jak i wydawnictwa popularnonaukowe. Spora część prac poświęcona jest badaniom nad liturgią polską w okresie przedtrydenckim. Do najistotniejszych należy zaliczyć trzy publikacje: Służba Boża w dawnej Polsce (t. 1–2); Msza po staremu się odprawia oraz doktorat na temat ceremonii poświęcenia kościoła – Sacramentum dedicationis. Są to najważniejsze dzieła o. Pawła, które na trwałe wpisały się w historię polskiej liturgiki. To w nich zawarł swe najcenniejsze myśli dotyczące własnej życiowej pasji – liturgii, która kształtowała się w Polsce niemal przez sześćset lat, zanim wprowadzono ryt trydencki. Na podstawie przeprowadzonych badań archiwalnych możemy również przypuszczać, że twórczość tego autora kształtowała się na przełomie dwóch wpływów: ruchu liturgicznego oraz inspiracji Soboru Watykańskiego II. Ojciec Sczaniecki był z wykształcenia historykiem, co sprawia, że jego obserwacje i studium odznaczają się wnikliwością, rzetelną oceną faktów i cennymi intuicjami. Można te badania uznać za prawdziwie pionierskie, zwłaszcza w kontekście modnego obecnie w zachodniej literaturze kierunku badań ukazującego korelację kultu, liturgii i historii społecznej.

Rozmiłowany w szacunku dla tradycji, potrafił dostrzegać i wydobywać z badanych przez siebie źródeł niuanse i prawidłowości dokonujących się przemian a także swoiste trwanie pewnych form, postaw, mentalności. Liturgistą był z zamiłowania, jako chrześcijanin i uczestnik liturgii, a potem mnich benedyktyński żyjący liturgią na co dzień. Tak określone źródło badań stwarza możliwości odkrycia istotnych danych na temat czynników i sposobów adaptowania się człowieka w życiu liturgicznym Kościoła oraz formy liturgii w określonych czasach i okolicznościach. Dane te stanowią podstawę dla podjęcia postawionego wyżej problemu badawczego.